İnsanlar çoklukla hayatta kalmak için ne gerekiyorsa bunu yapmaya programlanmıştır. Buna yaşama içgüdüsü ismi verilir. Öteki bir deyişle yaşayabilmek, bizim için en değerli olan şeydir. Kendimizi korumak ve hayatımızı devam ettirebilmek için elimizden geleni yaparız.
Ya öbürleri için?
Kendi omurlarımızın devamlılığını sağlamaya çalıştığımız üzere oburlarının ömürlerini da düşünürüz.
Hatta birçoğumuz, başımızda makul harika kahraman kıssaları bile kurmuşuzdur. Belli bir olayla karşılaştığımızda nasıl yansılar vereceğimizi varsayım etmişizdir. Pekala, ya bu durum aslında gerçeği yansıtmıyor ve içgüdülerimize karşıt düşüyorsa?
Ne anlatmaya çalıştığımızı bir örnekle açıklayalım. 1964 yılında işlenmiş tuhaf bir cinayete göz atıyoruz:
13 Mart 1964'te Kitty Genovese isimli bir bayan konutunun önünde öldürüldü. Otomobilini konutundan birkaç metre geriye park eden bayan, başına geleceklerden habersiz halde meskenine gerçek yürümeye başladı. Tam da bu sırada Winston Moseley isimli biri onun peşine takıldı.
Kitty Genovese, konutuna giremeden Winston Moseley tarafından iki kez bıçaklandı.
Dayanılmaz acı sonucunda bayan çığlık atmaya başladı. Bu sırada olaya tanıklık eden biri “Kadını rahat bırak!” diye bağırdı. Winston bunu duyduğu vakit çabucak olay yerinden uzaklaştı ve Kitty Genovese’i kanlar içerisinde bıraktı.
Bir insanın nasıl bu türlü cani bir olayı gerçekleştirebileceğini soruyorsunuz, o denli değil mi? Güya hâlâ bu türlü şeyler olmuyormuş üzere soruyorsunuz hatta… Neyse bu noktaya geleceğiz.
Kusursuz bir dünyada yaşasaydık her şey bununla hudutlu kalırdı, lakin maalesef kusursuz bir dünyada yaşamıyoruz.
Birçok görgü şahidi, Winston’ın otomobiliyle olay yerinden uzaklaşıp on dakika sonra geri döndüğünü belirtti. Kadının hâlâ yerde yattığını gören adam, esasen yaralı olan bayanı birkaç kere daha bıçakladı. Bunun akabinde da parasını çalıp bayanı taciz etti.
Kitty Genovese’in bir komşusu o sırada polisi aramıştı, lakin polis ve ambulans geldiğinde her şey için çok geçti.
Peki, bu yaşananların psikolojiyle ve iyilikle ne alakası var?
Cinayetin olduğu sırada 38 konutluk mahallede herkes bir cinayet işlendiğinin farkındaydı ancak kimse yardıma gereksinimi olan bayanı kurtarmak için harekete geçmedi.
Bu durumda bayanın bütün komşuları sizce o cinayete ortak olmadı mı? Daha da değerlisi neden her şeye seyirci kalmayı tercih ettiler?
İki toplumsal psikolog bu sorunun yanıtını bulmak Seyirci Tesiri Deneyi isminde bir deney gerçekleştirdi.
Bibb Latane ve John Darley, az evvel bahsettiğimiz Kitty cinayetine emsal bir olayı deneylerine bahis edindiler. Öncelikle üniversite öğrencileri ortasından denekler seçtiler.
Öğrencilere, kendi ortalarında ferdî sorunları hakkında tartışmaları söylendi. Fakat öğrencilerin her birisi kendisine ilişkin bir bir oda içerisinde olacak, konuşmalar mikrofon ve hoparlör üzerinden gerçekleşecekti.
Her öğrenciye kendisini söz etmesi için iki dakika verildi. Bir öğrenci konuşurken öteki tüm iştirakçilerin mikrofonları susturuldu.
Deneklerin farkında olmadığı noktay ise dinledikleri konuşmanın aslında önceden kaydedilmiş olduğuydu:
Denekler beş kümeye ayrıldı. Bu kümelerin farkı ise kolaydı:
1. kümedeki şahıslar yalnızca bir kişinin ses kaydını dinliyordu. Küme numarası ile dinlenen ses kaydı birebir sayıdaydı. 2. gruptakiler 2 ses kaydı, 3. gruptakiler 3… Sonunda 5. gruptakiler de toplam 5'er ses kaydı dinlediler.
Unutmayın, öğrenciler seslerin kayıt olduğunun farkında değildi.
Ses kayıtlarının birinde bir öğrencinin epilepsi krizi kaydedilmişti. Kaydın başlarında öğrenci epilepsi meselesinden muzdarip olduğunu anlatırken, krizlerin ölümcül olabileceğinden bahsediyordu. Kaydın devamındaysa kriz başlıyordu:
“B-be-en… k-k-kk-riz… yardım et… n-ne-ne-nefes alam… biri bana yardım etsin… ö-öl-ölüyor…”
Denekler konuştukları kişiyi göremedikleri için durumun kurmaca olduğunu anlamalarına imkan yoktu. Araştırmacıların burada gözlemleyeceği nokta, deneklerin yansıları oldu.
Acaba odalarından çıkarak arkadaşlarına yardımcı olacaklar mıydı?
Deneklerin sırf %31’i yerlerinden kalıp odalarındaki telefona koşarak yardım çağırdı. Yani geriye kalan %69'luk kesim yalnızca olayı dinlemekle yetindi. Kaygılı olsalar bile harekete geçmediler.
Sadece 1 kişinin ses kayıdını dinleyen 1. kümede ise bu oran %85'e çıkmıştı. Yani bir insan olaya tek başına şahit olursa daha çok yardım etmek istiyordu.
- Başka bir deyişle: Acil bir durumda bir küme içerisindeyseniz acil durumda olan şahsa yardım etme oranınız ziyadesiyle düşüyor. Bunun yanı sıra yardıma gereksinimi olan kişiyi tekken görürseniz yardım etme olasılığınız artıyor.
Aslında içgüdüsel olarak hiçbirimizin bir üstün kahraman olmadığı ortaya çıkıyor:
Kalabalık kümelerde öteki birinin müdahale edeceğini düşündüğümüz için daha az sorumlu hissediyoruz. Kesinlikle birisi yardıma koşar zati, değil mi?
Bu haftaki ruhsal deneyimizin sonuna gelmiş bulunuyoruz. Haftaya davranışlarımızın sebebini aradığımız yeni bir yazıda görüşmek üzere, merhametle ve merakla kalın…
Köşemizin öteki içeriklerine aşağıdan ulaşabilirsiniz: