Beyin travmasından sonra karakterleri değişen, beynin bir kısmı alındıktan sonra hayatına devam eden insanlar… Birtakım muhteşem güçlerin görsel efektlere gereksinimi yok. Tüm bunların hepsi gerçek. Beyniniz, sizi hayatta tutmak için elinden geleni yapıyor. Onu istediğiniz kadar örseleyin, sarsın, yıpratın. Tekrar bir yolunu buluyor, düşünüyor, sorguluyor, merak ediyor.
Bir uzvunuz eksik olduğunda bedeniniz onun yerini tam olarak dolduramaz. Lakin beyniniz bunu yapabiliyor. Olağan kurallarda beynimiz, birtakım fonksiyonları bölüşüyor. Sağ ve sol lobların ve içerisindeki ünitelerin vazifeleri farklı oluyor.
Peki ya hayatına devam eden o insanlar beyinlerinin bir kısmı alındıktan sonra nasıl eksik kalmadılar? Onların beyni, alınan bölgedeki misyonları, otomatik olarak öbür kısımlara devretti. Buna da tıpta “nöroplastisite” deniyor. Pekala bu fonksiyon tam olarak nasıl çalışıyor? Gelin en kolay haliyle, şok edici 3 araştırma üzerinden bakalım.
Vaka 1: Beyin darbesinden sonra karakteri değiştiği gözlenen birinci insan (Phineas Gage):
Yıl 1848. ABD’nin Vermont eyaletinde demiryolları inşaatında çalışan personel Phineas Gage, mesaisi sırasında yol açmak için kullanılan barutu toparlıyordu. Beklenmeyen bir anda, şiddetli formda patlayan barut yığını etrafa şarapnel kesimlerinin saçılmasına neden oldu. Bu sırada yaklaşık 1 metre uzunluğunda, 2,5 santimetre genişliğinde ve 6,5 kilogram tartısında bir metal çubuk mızrak üzere Gage’in başına isabet etti.
Metal mızrak o kadar şiddetli fırlamıştı ki Gage’in sol elmacık kemiğinin altından girip, başının tam üzerinden çıkarak 30 metre uzaklığa kadar fırladı. Bu ölümcül kazanın akabinde Gage hayatta kaldı. Fakat artık eski alışkanlıklarından kimilerine asla bir daha sahip olamadı. Titiz ve planlı bir hayata sahip olan Gage, savruk ve sorumsuz bir insan haline gelmişti. Bu onun kusuru değildi. Personelliği bırakıp bir sürücü olmak için Şili’ye taşındı. Kıssası sayısız bilimsel makaleye ve psikoloji kitabına girdi.
Travmatik bir beyin darbesi, bir insanın neredeyse bütün hayatını değiştirmişti. Daha evvel de tekraren sorulan bir soru tekrar akıllara geldi: Nasıl yani?
Beynin yaralandığı bir kazanın akabinde kişilik değişiminin gözlenmesi, insan beynine bakış açımızı değiştirdi. Gage, bu konuda ayrıntılı olarak gözlemlenen birinci hastaydı. Beyni ve kafatası, vefatından sonra Harvard Üniversitesi’nde yer alan Warren Anatomik Müzesi’nde incelenmeye devam etti.
Günümüzde bile Gage ve gibisi hastalar hakkında tatmin edici karşılıklara ulaşılmış değil. Fakat beyin hakkında daha çok şey biliyoruz. İnsanın en bâtın üstün gücü beyni, 1848’den sonra çok daha yakından tanıdık.
Vaka 2: Taksiciler ve karşı koyulamaz güçteki hafızaları (Hipokampus):
Londra’da otobüs ve taksi sürücüleri üzerinde yapılan bir araştırma yapıldı. Her iki küme da bir taşıma aracı kullanıyordu. Lakin taksicilerin beyin yapısı daha farklı çıktı.
Taksicilerin hipokampusu, otobüs sürücülerine kıyasla daha büyüktü. Bunun nedeni belli bir güzergahta değil, mekansal hafızanın daha kıymetli olduğu hür güzergahlara sahip olmalarıydı. Yani taksiciler, çevresel haikimetlerini geliştirirken fark etmenden beyinlerini de geliştirmişlerdi. (Hipokampus ise beyinde hafızadan sorumlu ünitedir.)
Bir öteki hadise ise hala yaşadığı için ismi açıklanmayan 4 yaşındaki U.D.’ye ilişkin. Şanssız çocuğun 4 yaşından 7 yaşına kadar çeşitli nöbetler geçirdiği ve giderek güçsüzleştiği gözlemlenmişti. Hekimler, nöbetleri durmak bilmediği için U.D. için “lobektomi” süreci yapmaya karar kıldılar. Bu süreç, çocuğun nöbet geçirmesine neden sağ beyin lobunun 3’te birini almakla sonuçlandı.
Operasyon sonucunda U.D. nöbetlerden kurtuldu. Bir insan beyninde, standart olarak beynin sağ lobu tarafından gerçekleştirilen “insan yüzlerini tanıma” üzere yetenekler, U.D. tarafından bir müddet gerçekleştirilemedi. Lakin ortadan geçen kısa tedavi süreçlerinin akabinde U.D. insanları tanımaya devam etti. Zira sağ lobundan alınan kısmın misyonları, beyninin sol lobu tarafından gerçekleştirilmeye başlamıştı.
Uzmanlar hastadaki bu beklenmedik değişimini, şimdi gelişim çağında olan bir çocuk olmasıyla açıkladılar. Bir bakıma yaşlılığın, beynin “nöroplastisite” kapasitesini düşürdüğü açıklandı. Yani yaşlandıkça, beynin mecburî durumlarda yaptığı misyon transferi gücü zayıflıyordu. Ama sonradan yapılan araştırmalar, yaşlı insanların beyinlerini ziyadesiyle küçümsediğimizi kanıtladı.
Vaka 3: Büyük güç, büyük sorumluluk gerektirir! Hele hele kendiniz denetim ediyorsanız:
2018’de Cell Stem Cell mecmuasında yayımlanan bir bilimsel makalede, bu kere bir hasta araştırmanın merkezinde değildi. Bilim insanları, hayatlarını yitiren 14 ila 79 yaşları ortasındaki 28 kişinin hipokampüslerine otopsi yaptılar. Otopsiler sırasında yaşlı bireylerin hipokampüsünde binlerce gelişimini tamamlamayan hudut hücresi tespit edildi. Yani yaşlı insanların beyninde bile hudut hücresi üretimi devam ediyordu. Bu bir öbür efsane beyin mitini de çöpe atmamıza neden oldu.
Sinir hücreleri de çoğalabiliyordu. Daha doğrusu yaş fark etmeksizin beynimiz, yeni hudut hücreleri üretimiyle gelişiyordu. Yani hayatımız boyunca, ömür standartlarımıza ve alışkanlıklarımıza bağlı olarak beynimiz dilediğimiz üzere eğitmek bizim elimizdeydi. Kimi mecburî hastalıklar haricinde hafızamızı güçlendirebilir, birtakım yeteneklerimizi geliştirirken beynimizi ömür uzunluğu genç tutabilirdik.
Madem o denli neden “nöroplastisite” gücümüz giderek zayıflıyor? Az önce bahsettiğimiz bilimsel araştırmanın müellifi olan Maura Boldrini, bu durumu, yaşlandıkça zayıflayan kan damarı oluşumuna ve nöron ilişkileriyle açıklıyor.
Bilim, birikimli olarak ilerler. Üstteki araştırmaların sonuçları beyni daha çok tanımamıza yol açtı. Artık yeni araştırmalar, beyinde ilerleyen yaşla kaybedilen nöroplastisite gücünü geri kazanma üzerine yapılıyor. ABD’deki Tufts Üniversitesi beyin bilimcilerinin yaptığı son araştırma, nitekim şaşırtan sonuçlar verdi. Bilim insanları, nöroplastisiteyi fareler üzerinde diledikleri üzere denetim altına aldılar. Bu güce sahip olmamızı sağlayan moleküler sistem keşfedildi. Direkt bu mekanizmayı hedefleyerek, farelerin beyninde isteye bağlı olarak nöroplastisite gerçekleşmesi sağlandı.
Bir diğer deyişle yaşlılıkla kaybedilen beyin aktivitelerinin, öbür kısımlara aktarılabileceği ortaya çıktı. Şayet beşerler üzerinde de yapılacak deneyler başarılı olursa, beynimizin bir sonunu daha ortadan kaldırmış olacağız. Dahası, beynin birtakım kısımlarını istediğimiz üzere geliştirmek ve hayatımıza o biçimde devam etmek mümkün olacak…
Şimdi durup birkaç dakika daha gerçek muhteşem kahramanın kim olduğunu düşünün. Çok uzaklarda aramanıza gerek yok. Gerçek kahraman, kafatasınızın tam içinde. Bu satırları okurken kendisini tanıyan, şaşırmanıza neden o fevkalade yapı.
Gerçek kahraman beyninizin ta kendisi, onu boşa kullanmayın. Birgün tahminen bakarsınız, nöroplastisite sayesinde beyninizin yeteneklerini kendiniz tasarlarsınız.
Kaynaklar: bigthink.com, The Cell, Xsullo Instagram (Görsel),