Dünyanın en büyük canlılarından olan balinalar ve sempatiklikleriyle insanların sempatisini kazanan yunus balıkları epey zeki canlılar. Hatta bu canlıların, olağanüstü bir düşünsel güce Homo Sapiens’ten çok daha evvel sahip olduğu da biliniyor.
Peki, bu canlılar, bu beyin gücüyle ne yapıyorlar? Bu soru, ABD’li bilim insanı ve tabiatçı Nan Hauser’in de kambur balinayla karşılaştığı sırada aklını kurcaladı. 40 ton tartısına ulaşan bu canlı, beşerlerle çok fazla temas kurmasa da Nan Hauser’i yaklaşık 10 dakika boyunca göğüs yüzgeciyle itti ve ısrarlı temas etmeye çalıştı.
Hauser, daha sonra National Geographic’e verdiği bir röportajda yaşadığı bu anı anlatırken “Hayatımı kaybetmeye hazırlanmıştım. Bana vuracağını ve kemiklerimi kıracağını düşünmüştüm” dedi.
Hauser’in yaşadığı bu deneyim gördüğü kaplan köpekbalığıyla uygunca farklı bir hâl almaya başlamıştı. Kaplan köpekbalıkları, insanlara saldıran birkaç köpek balığı cinsinden bir tanesi ve ayrıyeten balinalar içinde bir tehdit oldukları da biliniyor. Bir sebepten ötürü balina, Hauser’ın hayatını kurtarmak istemişti.
Su altı kamerasıyla imgelere alınan ve bir devir viral olan bu imajlar için Hauser “Belki köpekbalığı bana saldırmayacaktı lakin yeniden de o (balina) benim hayatımı kurtarmaya çalıştı” sözlerini kullandı.
Kambur balinaların farklı bir çeşidi kurtarmaya çalışmasının birinci ve tek örneği de bu değil üstelik. Bu canlıların kendilerini, okyanustaki yırtıcılar ile doğurmak üzere olan balinalar, foklar ve güneş balıklarının ortasına koyduğu görülmüştü. Ayrıyeten yunusların da boğulmakta olan insanların hayatlarını kurtardıkları biliniyor.
Balinaların insanları ya da öbür canlıları neden kurtarmaya çalıştığı şimdi bilinmiyor. Bunlara karşın beşerler ise her yıl on binlerce balina avladı ta ki popülasyonları artık yok olma sonuna gelene kadar ve endüstriyel olarak avlanan balinalar artık daha kârlı olana kadar.
Oldukça ünlü bir sinirbilimci ve hayvan davranışları ve zekası konusunda uzman olan Lori Marino “Oldukça karmaşık bir beyinleri var. Bunu ise görüntüleme tekniklerini kullanmaya başladıktan sonra keşfettik. Beşerler, balinaların beyinlerinin büyük lakin kolay olduğunu düşünüyordu lakin şu an durumun bundan ibaret olmadığını biliyoruz” dedi.
Ayrıca Marino yunuslarla yaptığı çalışmada, şişe burunlu yunusların kendilerini aynadan tanıyabildiklerine dair epey sağlam deliller sunmuştu. Bu alanda şişe burunlu yunuslara eşlik eden öteki canlı çeşitleri ise birkaç maymun, Asya fili ve saksağanlar.
Tüm bunlarla birlikte “Yunuslar/balinalar ne kadar zeki canlılar?” sorusunun yanıtı ise “Tam olarak bilmiyoruz.” Bunun sebebine gelecek olursak, sinirbilim alanındaki anlayışımızın sonlu olması ve kendi tıbbımızın önyargıları olması.
Georgetown Üniversitesi’nde biyoloji ve psikoloji profesörü olan Janet Mann “İnsanlar bana yunusların akıllı olup olmadığını sorduğunda, bilmediğimi lakin ne taraftan akıllı olduklarını söyleyebileceğimi tabir ediyorum. Bizim bildiğimiz şey onların X, Y ve Z’yi yapabildikleri ve şayet bunları yapabiliyorlarsa bunun gerisinde bir beyin gücü vardır” halinde konuştu.
Yunusların değişik zekâlarını gösteren ekolokasyon (sesle yer bulma) özelliği hakkında konuşan Marino “Ne algıladıklarına dair bütünsel bir görüşleri var. Bizler bir ses duyarız ve bir sesi hatırlarız lakin onların beynin çalışma formu ise görsel manzara ile harmanlanmış ekolokasyon, hologram gibisi bir şey oluşturuyor” dedi.
Bu canlıların beyinleri, geniş bir his aralığını deneyimleyebiliyor ve gelişmiş bir özfarkındalık hissine sahip. Katil bir balinada, beynin duygusal farkındalık ve hafıza oluşumuyla bağlı bir kesimi olan limbik sistem, şu anda paralimbik lob olarak bilinen beyin üzerinde eşsiz bir yapı oluşturduğu noktaya kadar abartılıyor.
Son yıllarda yapılan çalışmalarda bilim insanları, beynin bu bölgesinin, sürünün üyeleri ortasındaki kolektif özfarkındalıktan sorumlu olduğunu tartışmaya başladı. Marino, balinaların bu öz duyularının, sürünün üyeleri ortasında da dağılabileceğini söylüyor. Ayrıyeten bu, balinaların neden toplu bir halde kıyıya vurduklarını da açıklamaya çalışan teorinin bir modülü.
Mann şişe burunlu yunuslarla ilgili olarak “Şişe burunlu yunuslar ile çok katmanlı bir ittifak yapılarının olduğunu görüyoruz. Ayrıyeten jenerasyondan kuşağa geçen kültürel davranışlar sayesinde arkadaş ile düşmanı ayırt edebildiklerini biliyoruz” dedi.
Marino bizim zekâ ve akıllı algımızla ilgili olarak şunları söyledi:
“Ne kadar akıllı olduklarını ya da ne taraftan akıllı olduklarını büsbütün anladığımızı düşünmüyorum. Zekayı tanımlama biçimimiz, kendi zekamızı tanımlama formumuzla birebir. Açıkça görülüyor ki bizimkinin ötesinde ve üstün bir zekâ formu bulunuyor lakin bunu algılamak bizim için hayli zor”